miércoles, 2 de julio de 2014

Z historii Kuby: La República Mambisa (Kuba: drogi tworzenia i ewolucji cz.4)

autor: Katarzyna Dembicz (fragment z książki "Relacje Polska-Kuba. Historia i współczesność", CESLA UW, 2013)



Kuba stawiając pierwsze kroki w niepodległej rzeczywistości nie odzyskała jednak ani politycznej, ani ekonomicznej suwerenności. Obowiązująca Poprawka Platta krępowała każdy jej ruch a kapitał Stanów Zjednoczonych wykorzystując czteroletnią okupację, pogłębił swoje wpływy w przemyśle cukrowniczym i spenetrował inne dziedziny gospodarki jak przemysł tytoniowy, wydobywczy, usługi komunalne i transport kolejowy.
Okres do 1933 roku można określić jako czas Republica Mambisa, ze względu na sprawujących urząd prezydentów, którzy wywodzili się (oprócz Alfredo Zayasa) z szeregów armii powstańczej, często w randze generała.
 Prezydenci Kuby w latach 1902-1933
  • 1902-1906 – Tomas Estrada Palma (generał wojsk powstańczych w Wojnie Dziesięcioletniej, prezydent Republiki pod Bronią)  
  • 1906-1909 – interwencja USA, gubernatorami Taft i Magoon 
  • 1909-1913 - José Miguel Gómez (weteran wojny o niepodległość 1895-98, doszedł do stopnia generała dywizji) 
  • 1913-1921 - Aurelio Mario García  Menocal (był najmłodszym generałem majorem[1] w czasie wojny o niepodległość 1895-98) 
  • 1921-25 - Alfredo Zayas Alfonso 
  • 1925-1933 - Gerardo Machado Morales (jeden z młodszych uczestników wojny o niepodległość, doszedł do rangi generała).

W czasie trzech pierwszych dekad XX wieku kształtował się system polityczny Kuby, ścierały się idee liberalne z konserwatywnymi przy jednoczesnej odbudowie gospodarki  kraju. Pomimo ogromnych problemów Kuba starała się konstruować społeczeństwo otwarte i tolerancyjne. Pierwsze lata były najtrudniejsze a Estrada Palma miał skomplikowane zadanie do wykonania, jako że okazał się niezbyt uległym politykiem wobec USA. Okres ten charakteryzował się kilkoma negatywnymi zjawiskami[2]:


  • Brakiem zrozumienia przez klasę polityczną czym jest republika i demokracja oraz jakimi zasadami powinny się rządzić;  
  • Klientelizmem, który w spadku po epoce kolonialnej otrzymali Kubańczycy, otwierając w ten sposób drzwi rosnącej korupcji;  
  • Przemocą, z której część społeczeństwa nie mogła się wyzwolić upatrując w niej formę rozwiązywania sporów polityczno-ekonomicznych. Była również efektem wojen, w których  Kuba pogrążona była prawie całą drugą połowę dziewiętnastego wieku.  
Wymienione wyżej elementy a także ambicje polityczne Tomasa Estrada Palmy doprowadziły do fiaska wyborów prezydenckich 1905 roku, w których ponownie on zwyciężył. Tym samym ich wynik doprowadził do ogromnego niezadowolenia społecznego, zamieszek i szeregu mniejszych powstań zbrojnych w różnych częściach wyspy zwanych La Guerrita de Agosto (Sierpniowa Wojenka), których skutkiem była interwencja zbrojna Stanów Zjednoczonych i okupacja wyspy do 1908 roku. I tym razem, wykorzystując bezpośrednią interwencję, USA starały się umocnić swoje wpływy gospodarcze na wyspie przy jednoczesnym budowaniu infrastruktury niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania kraju. W tym czasie zbudowano, między innymi, 800 km dróg asfaltowych i 200 mostów[3]. Pod koniec 1908 roku  odbyły się nowe wybory prezydenckie i z dniem 28 stycznia następnego José Miguel Gómez, reprezentujący partię liberalną (Partido Nacional Liberal), objął mandat, chociaż wybory samorządowe wygrała opozycyjna partia konserwatywna, której kandydatem na prezydenta był Mario García Menocal.Prezydentura J. M . Gomeza[4], który po objęciu stanowiska stwierdził, iż jeszcze raz Kubańczycy trzymają w swych rękach przyszłość narodu[5] przypadła na okres szybkiego wzrostu gospodarczego. Między 1902 a 1910 rokiem wartość kubańskiego eksportu wzrosła trzykrotnie, z 64 milionów do 151 milionów USD, a produkcja cukru z 300 tysięcy w 1900 roku do prawie 2 milionów dziesięć lat później.[6] Niestety owym pozytywnym zmianom towarzyszyły negatywne zjawiska, takie jak:
  • rosnąca korupcja na różnych szczeblach władzy,
  • wzrost znaczenia gier hazardowych, 
  • wzrost długu publicznego,
  • niezadowolenie weteranów wojennych z zajmowanej pozycji politycznej i gospodarczej,
  • coraz większa przepaść między klasami posiadającymi a ludnością wyspy,
  • postępująca marginalizacja ludności czarnej. 
Prowadziło to do większej stratyfikacji społecznej a różnice rasowe stawały się tym samym bardziej widoczne. W tej atmosferze niezadowolenia powstaje Partido Independiente de Color (Niezależna Partia Kolorowych), która zorganizowała rozruchy w 1912 roku, określane w literaturze jako Guerrita de los Negros (wojenka Czarnych).
Zginęło w nich ponad 3 tysiące osób, z czego najprawdopodobniej 2/3 zamordowane zostały już po aresztowaniu.[7]  
W 1913 roku władza przechodzi w ręce konserwatystów, od których oczekuje się transparentnych działań. Prezydenturę objął kolejny generał Armii Mambises - Mario García Menocal, który sprawował urząd prezydenta przez dwie kadencje, aż do 1921 roku. W tym czasie Kuba rozwijała się intensywnie pod względem gospodarczym, ale jednocześnie utrwalała swoją zależność gospodarczą od jednego produktu - cukru oraz od jednego odbiorcy - USA. Chociaż podejmowano próby dywersyfikacji produkcji przemysłowej i eksportu.

Tabela 2: Stopień zależności (w %) eksportu Kuby od jednego produktu i od jednego odbiorcy (1905-1955)
Rok
udział cukru w eksporcie
udział USA w eksporcie Kuby
1910
73,0
86,0
1920
92,0
79,0
1930
71,0
69,0
1940
75,0
82,0
1950
88,0
59,1
1955
81,0
67,4
Źródło: José Luis Luzón, 1987

Rok 1920 był kulminacyjny pod tym względem. Wartość eksportu cukru stanowiła aż 92% ogólnego eksportu kraju a najważniejszym odbiorcą produktów kubańskich były Stany Zjednoczone. Przyczyniły się do tego Poprawka Platta jak i obrana droga rozwoju gospodarczego w ostatnich latach kolonii oraz okres okupacji amerykańskiej, kiedy USA poczyniły znaczne inwestycje finansowe na wyspie ułatwiając w ten sposób działania własnym przedsiębiorstwom. Kuba przekształciła się w dominium gospodarcze największych firm amerykańskich, takich jak: United Fruit Company, Cuban-American Sugar Company, American Tabacco Company. Działania te utrwalano realizowanymi umowami handlowymi zawartymi, między innymi, w latach 1902 i 1903, które zobowiązywały USA do odbioru produktów kubańskich w tym cukru, a Kubę do ich dostarczania.  
Nie notowany dotychczas na taką skalę rozwój przemysłu cukrowniczego na wyspie wymagał coraz większej, ale jednocześnie taniej siły roboczej a także nowych obszarów pod uprawę trzciny cukrowej. Zagospodarowywano rolniczo nowe obszary w centrum i na wschodzie kraju, a do pracy kontraktowano pracowników z sąsiednich wysp - Haiti i Jamajki. Ludność ta zatrudniana była nie tylko sezonowo podczas zbiorów trzciny cukrowej, ale w pierwszych latach ekspansji plantacji zajmowała się również karczowaniem lasów, przygotowaniem ziemi pod uprawę i sadzeniem trzciny. Zwiększona obecność ludności pochodzenia afrykańskiego odcisnęła swoje piętno w strukturze rasowej wyspy. Dzisiaj dzięki tym migracjom wschodnia część Kuby odróżnia się zasadniczo pod względem kulturowym i etnicznym od zachodniej, tu też koncentruje się znaczna część mieszkańców pochodzenia afrykańskiego.  
Boom gospodarczy lat 20. spowodował również napływ osadników z Półwyspu Iberyjskiego i Wysp Kanaryjskich, którzy wpisywali się w masowe migracje tego okresu do Ameryki. Osiedlali się głównie w miastach, rozwijając w nich drobne usługi, rzemiosło i przetwórstwo przemysłowe. W efekcie, główne miasta kraju, a przede wszystkim Hawana, przeżyły rozkwit zarówno dzięki napływowi kapitału ludzkiego jak i finansowego. Rozwinęły się dzielnice willowe jak Miramar czy Vedado w Hawanie z charakterystyczną architekturą art nouveau i ornamentyką art decó. Inne miasta, które zyskały na znaczeniu, w tym czasie, to Santa Clara, Camagüey, Bayamo czy Matanzas. W ten sposób utrwalony został układ sieci osadniczej która czerpała zyski z eksportu trzciny cukrowej. W latach 1900 - 1925 powstało 76 nowych ingenios azucareros[8], a produkcja cukru wzrosła pięciokrotnie, z 1 do 5 milionów ton. Trzeba podkreślić, iż te wartości nie zostały uzyskane przez zwiększenie plonów z 1 ha czy wprowadzenie bardziej wydajnego gatunku trzciny, a jedynie poprzez wzrost areału uprawy.[9]  Dzięki powyższym informacjom zaczyna rysować się obraz Kuby pierwszych jej 3 niepodległych dziesięcioleci. Kraj, w którym ogromne połacie przestrzeni zajmowały plantacje trzciny cukrowej a w krajobraz wpisywały się cukrownie z charakterystycznym zabudowaniem i kominami oraz  dynamicznie rozwijające się ośrodki portowe eksportujące cukier a importujące produkty przemysłowe (głównie z USA), z jednym dominującym miastem - Hawaną, w której skupiało się życie polityczne, kulturalne i administracyjne Wyspy i koncentrowała się klasa polityczno-ekonomiczna, czerpiącą zyski głównie z przetwórstwa trzciny cukrowej. 

To właśnie w tym czasie zwiększają się dysproporcje społeczne, zarówno na obszarach miejskich jak i wiejskich. Zarysowuje się coraz większa przepaść między bogatymi Kubańczykami i Hiszpanami a biednymi, głownie kolorowymi, mieszkańcami wyspy (włączając do tej grupy imigrantów haitańskich i jamajskich). Bogate miasta kontrastują z biednymi wsiami, bogate dzielnice z marginalnymi strefami podmiejskimi. Tak budowana gospodarka, oparta na monokulturze i uzależnieniu, w zasadzie, od jednego produktu i rynku zbytu, była bardzo krucha, a towarzyszyła temu mało stabilna sytuacja społeczna. Do 1926 roku cykl gospodarczy miał charakter wzrostowy i ekspansywny, chociaż zdarzały się czasowe spadki. Dopiero w tym roku następuje załamanie na rynku cukrowniczym, utrwalone ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym końca lat dwudziestych. Druga połowa lat 20., ze wzgędu na silne wahania i ogromne wzrosty cen cukru na rynkach światowych, określona została jako La danza de los millones (taniec milionów). W 1925 roku funt cukru kosztował 2,41 centa USD a w 1931 0,71[10]. Kryzys nie ominął również rynku tytoniowego, produkcja tytoniu na Kubie spadła z 95,5 mln funtów w 1926 r. do 16,3 w 1939. W efekcie wiele colonias de caña i centrales azucareras[11] zostało zamkniętych, a antylskich robotników pozbawiono pracy. Zahamowany został tym samym napływ ludności z Hiszpanii a Kubańczycy rozpoczęli wędrówkę za 'chlebem'.  
Sytuacja polityczna w pierwszych dekadach niepodległości, pomimo prosperity ekonomicznej z lat 20., była nadal niespokojna. Wynikało to zarówno ze ścierania się idei konserwatywnych z liberalnymi, jak i ze stylu gospodarowania krajem, którego ważnym elementem była korupcja. Między 1914 a 1916 rokiem dochody Kuby z eksportu cukru wzrosły dwukrotnie, z czego największe profity czerpała klasa rządząca. I wojna światowa napędzała koniunkturę na kubański cukier, który nie musiał obawiać się konkurencji ze strony europejskiego buraka cukrowego. Konserwatywny prezydent Menocal, który wygrał pierwsze wybory dzięki podziałom wewnętrznym wśród liberałów i był zwolennikiem ścisłych związków Kuby z USA, w trakcie swojej pierwszej kadencji wprowadził reformy, idące w kierunku normalizacji życia gospodarczego i politycznego, między innymi: zjednoczył siły zbrojne, wprowadził narodową walutę, uregulował eksport tytoniu. Pod koniec 1916 roku miały miejsce kolejne wybory prezydenckie a przeciwnikiem ponownie kandydującego do urzędu Menocala był liberał Alfredo Zayas. Dyskusje polityczne, niepewność co do wygranej, próby fałszowania wyborów a także spór co do ich prawidłowego przeprowadzenia, doprowadziły do wybuchu w 1917 roku powstania zwanego La Chambelona[12].  Doprowadziło to jednak do kolejnej interwencji amerykańskiej, na którą zresztą liczyły oba ugrupowania mając nadzieję, że te opowiedzą się po 'tej właściwej' ich stronie. USA poparły Menocala, który czując za sobą międzynarodowe poparcie sięgnął do represji politycznych, aby pozbyć się rosnącej w siłę opozycji.  
W 1920 roku przeprowadzono kolejne wybory i czwartym prezydentem niepodległej Kuby został, tym razem,  Alfredo Zayas. Objął on rządy w momencie wchodzenia Kuby w recesję wynikającą, między innymi, ze spadających cen cukru, rosnącego zadłużenia kraju, ogromnych wydatków i zaciąganych pożyczek przez kolejne rządy. Zwiększające się przestrzenne dysproporcje gospodarcze w kraju, wzrost ubóstwa i bankructwo wielu drobnych właścicieli ziemskich[13], przerodziły się w niezadowolenie i napięcia społeczne. Taka sytuacja stałą się dobrą bazą do rozwoju działalności związkowej oraz podatnym gruntem dla idei komunistycznych. W 1922 roku miał miejsce pierwszy zjazd Federacji Robotniczej Hawany (Federación Obrera de la Habana), w 1923 r. -  powstaje Stowarzyszenie Weteranów i Patriotów (Asociación de Veteranos y Patriotas) z programem odbudowy narodowej, w którym postuluje się m.in. zniesienie poprawki Platta, wprowadzenie prawa wyborczego dla kobiet i praw pracowniczych. W 1925 roku powstaje Komunistyczna Partia Kuby (PCC - Partido Comunista Cubano). Towarzyszy temu wzmożona działalność studencka, która w następnych latach odegrała ważną rolę w wydarzeniach politycznych Kuby. 
W wyborach 1925 roku,  Alfredo Zayasowi nie udaje się ponownie wygrać wyborów. Jego miejsce zajmuje Gerardo Machado (dawny zwolennik Zayasa), którego rządy przejdą do historii jako dyktatorskie. Społeczeństwo kubańskie zmęczone ciągłymi szarpaninami, powstaniami, wybuchami niezadowolenia, rosnącymi problemami gospodarczymi, pokładało nadzieję w Gerardo Machado jako odnowicielu sceny politycznej, osobie która mogła przywrócić porządek, spokój i powagę urzędu prezydenta i odciąć się od dotychczasowych skorumpowanych rządów. W pierwszych miesiącach Machado podjął szereg decyzji, które wpłynęły pozytywnie na gospodarkę Kuby a także zmieniły krajobraz wyspy przyczyniając się do integracji obszarów wiejskich z miejskimi. Ważnym elementem jego programu 'rewitalizacji' ekonomicznej kraju było Prawo o Robotach Publicznych (Ley de Obras Públicas), które zawierało plany rozbudowy sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, budowy i modernizacji budynków użyteczności publicznej w tym uniwersytetów państwowych, utwardzenia dróg na obszarach miejskich i wiejskich, a przede wszystkim budowy centralnej autostrady - Carretera Central, która miała przebiegać z zachodu na wschód wyspy, łącząc najbardziej oddalone zakątki kraju. Na czele tego przedsięwzięcia stanął Carlos Manuel de Céspedes (syn bohatera wojen o niepodległość, późniejszy prezydent). Prace rozpoczęte zostały w 1925 r. a zakończone w 1930. Nowa autostrada licząca ponad 1400 km długości stała się ważnym czynnikiem integracji kraju. Oprócz wymienionych działań, Machado dążył do poluzowania związków gospodarczych i politycznych ze Stanami Zjednoczonymi. Nie raz krytykował obowiązującą poprawkę Platta. Jednocześnie wykorzystał wprowadzone prawo dotyczące robót publicznych do nałożenia wysokich 3 i 10% ceł na importowane na Kubę towary, wyłączając z tego jedynie artykuły spożywcze. W ten sposób postawił pierwsze kroki idące w kierunku rozwoju i dywersyfikacji rodzimego przemysłu oraz we wdrażaniu, tak ważnej w historii gospodarczej Ameryki Łacińskiej, polityki substytucji importu. To postępowanie uchroniło, częściowo, Kubę przed głębokimi skutkami kryzysu 1929 roku. Wzrosła w tym czasie rodzima produkcja serów, mleka, masła, jaj, mięsa i piwa, a państwo pozyskało nowych partnerów gospodarczych podpisując umowy handlowe z Chile, Hiszpanią czy Japonią. W ten sposób udział USA w eksporcie Kuby zmalał i w 1930 roku uzależnienie od Stanów Zjednoczonych było jednym z najniższych, chociaż cały czas utrzymywało się powyżej 60%. Jednakowoż, względem społeczeństwa kubańskiego Machado prowadził rządy dyktatorskie. Brutalnie tłumił rosnącą w siłę opozycję uciekającą się do ulicznych walk i stosowania terrorystycznych metod. Te działania określone zostały jako terrorismo urbano (terroryzm miejski). W 1931 roku powstała anarchistyczno - terrorystyczna organizacja ABC, która przeciwstawiała się coraz bardziej brutalnym działaniom władz. Niezadowolenie na początku lat 30. osiąga swoje apogeum[14]. Trudno było zapanować nad wzniecanymi co jakiś czas protestami, strajkami i ulicznymi zamieszkami. Opozycja, w tym również ABC, opowiadała się za udziałem USA w mediacjach z Machado, dotyczących jego rezygnacji ze stanowiska. Ten jednak, 27 lipca 1933 roku, ogłasza że nie zgodzi się na interwencję USA i będzie bronił suwerenności Kuby, licząc iż jego nacjonalizm pomoże przetrwać mu kolejną zawieruchę. Tak się jednak nie stało. 4 sierpnia strajk kierowców autobusów w Hawanie doprowadza do wybuchu ogólnokrajowych zamieszek, 12 sierpnia Machado składa dymisję i wyjeżdża z kraju, nie znajdując poparcia nawet wśród sił zbrojnych.


[1] Odpowiednik generała brygady.
[2] Montaner, C., Los cubanos. Historia de Cuba en una lección, Brickell Communications Group Inc., 2006.
[3] Ibidem, str. 113.
[4] Ze względu na sposób sprawowania władzy, chęć szybkiego wzbogacenia się i eliminacji opozycji, otrzymał przydomek "El Tiburón" (rekin).
[5] Tłumaczenie z oryginału: Una vez mas los cubanos tienen en sus manos el destino de la nación
[6] Gawrycki M.; Bloch N., Kuba, op. cit.
[7] Montaner C., Los cubanos...., op. cit.
[8] Plantacja trzciny cukrowej obejmująca uprawę i jej przetwórstwo.
[9] Luzón J. L., Economía, Población y Territorio en Cuba (1899-1983), Madrid, 1987.
[10] 1kg to 2,2 funta, oznacza to że w 1925 r. 1 kg cukru kosztował w ok. 5,3 centa USD a w 1931 zaledwie 1,56 centa, czyli osiągnął ponad 3-krotnie niższą cenę.
[11] W efekcie koncentracji i  kapitalizacji, na przełomie XIX i XX wieku, w przemyśle cukrowniczym dawne ingenios azucareros, na które składały się uprawa trzciny cukrowej i jej przetwórstwo, zostały przekształcone i podzielone na tzw. colonias de caña - plantacje ograniczające się wyłącznie do uprawy i centrales - zakłady przetwórstwa czyli cukrownie.
[12] Jego nazwa wywodzi się od zwrotki znanej i popularnej w owym czasie ludowej piosenki – Ae, ae, ae la chambelona. Samo słowo 'chambelona' oznaczało w ulicznym żargonie cukierek, słodycz.
[13] Ze względu na wysokie koszty utrzymania gospodarstw drobni rolnicy zmuszani byli do odsprzedawania działek wielkim przedsiębiorstwom. W 1926 roku  cztery amerykańskie korporacje Cuban-American Sugar Co., Cuba Canes Sugar Co., General Sugar Co. i UFC kontrolowały około 1,7 milionów hektarów ziemi. Gawrycki M.; Bloch N., op. cit. str. 78.
[14] W tym czasie udaje się prezydentowi przeprowadzić zmiany legislacyjne w konsekwencji, których jego kadencja zostaje wydłużona o kolejne 6 lat, licząc od 1929 roku. Te zmiany dotyczą również kadencji deputowanych.

No hay comentarios:

Publicar un comentario