autor: Katarzyna Dembicz (fragment z książki
"Relacje Polska-Kuba. Historia i współczesność", CESLA UW, 2013)
Niewątpliwie do rozwoju sytuacji na dziewiętnastowiecznej
Kubie, zarówno gospodarczej, społecznej jak i politycznej, przyczyniły się
wydarzenia w sąsiedniej Haiti i zwycięstwo powstania niewolników dające
niepodległość tej francuskiej kolonii w 1804 roku. Napływ na Kubę emigrantów i
kapitału francuskiego z Haiti, którzy przywieźli ze sobą wiedzę na temat nowych
technik i sposoby gospodarowania plantacjami, zdynamizował rozwój uprawy
trzciny cukrowej, szczególnie we wschodniej części wyspy. Tym samym wzrosła na
Wyspie liczba czarnej siły niewolniczej. Jednocześnie wśród kubańskiej
społeczności pochodzenia kreolskiego i europejskiego szerzył się niepokój
związany z obawą przed podobnymi, co na Haiti, wydarzeniami. Pomimo, że
Hiszpania od 1817 roku oficjalnie podporządkowała się brytyjskiemu zakazowi
handlu niewolnikami, to w pierwszej połowie XIX wieku nadal na Kubie kwitło
niewolnictwo. Z drugiej strony, wśród
kubańskich elit coraz szerzej debatowano nad ideami Wielkiej Rewolucji
Francuskiej co przejawiało się w zawiązywaniu znacznej liczby stowarzyszeń
wolnomyślicielskich, które dały początek tak popularnym do dnia dzisiejszego na
Kubie lożom masońskim. Ich członkami byli wybitni kubańscy mężowie stanu i
bohaterowie walk o niepodległość jak José Martí czy Antonio Maceo.
Niepokoje
intelektualne związane z ideami narodowymi i niepodległościowymi, które na
początku XIX wieku zasiali tacy filozofowie i poeci jak Felix Varela i José
María Heredia, owocowały coraz silniejszym oporem wobec hiszpańskiej Korony.
Wspomniane uwarunkowania polityczno-gospodarcze doprowadziły do powstania i
ścierania się trzech wizji przyszłej Kuby. Z jednej strony domagano się
większej autonomii gospodarczej i politycznej w ramach istniejącej dominacji
hiszpańskiej, z drugiej dążono do uzyskania całkowitej suwerenności politycznej
Kuby, popularna również byłą trzecie opcja - aneksji Kuby przez Stany Zjednoczone.
Tej ostatniej idei, pomimo starań dyplomacji amerykańskiej w tym propozycji
odkupienia przez USA Kuby od Hiszpanii i działań części elit kubańskich, nie
zdołano zrealizować.
W kontekście Wiosny Ludów,
zbliżającego się konfliktu między północą i południem Stanów Zjednoczonych a
także w konsekwencji rosnących napięć społecznych oraz problemów gospodarczych
wynikających, między innymi, ze słabnącej konkurencyjności kubańskiego cukru
wobec europejskiego (pozyskiwanego z buraka cukrowego) była organizacja kolejnych
zbrojnych powstań, które w drugiej połowie XIX wieku przerodziły się, między
1868 a 1898 rokiem, w wojny o niepodległość:
1. Pierwsza, która przypadła na lata 1868-78, nazwana
została Wojną Dziesięcioletnią (Guerra de los Diez Años).
Wojska rewolucyjne, ze względu na skład rasowy i społeczny oddziałów (liczna
reprezentacja Mulatów i chłopów), sposób prowadzenia walki i użytą broń
(maczetę) nazwano "Mambises" albo "Hombres de Mambi".
Walki rozpoczęły się we wschodniej części wyspy, od słynnego okrzyku wolności
"Grito de Yara" - deklaracji
wygłoszonej przez Carlosa Manuela de Céspedesa w niewielkiej osadzie Yara.
Działania zbrojne powstańców zmusiły Hiszpanię do mobilizacji i wysłania na
Kubę około 100 tysięcy żołnierzy. Siła powstańców a także zdobycie znacznych
terytoriów wschodniej części Wyspy skutkowały utworzeniem "Republiki pod
Bronią" (la República en Armas). Jednak rozproszenie oddziałów i
brak porozumienia między cywilnymi i wojskowymi liderami rewolucji doprowadziły
do klęski i kapitulacji. Większość rebeliantów zdecydowała się na podpisanie
Traktatu z Zanjón. Pomimo nieudanej próby wyzwolenia ojczyzny spod
hiszpańskiego panowania Wojna Dziesięcioletnia doprowadziła do stworzenia grupy
żołnierzy i rewolucjonistów, ekspertów w prowadzeniu wojny podjazdowej i walk
partyzanckich, dostosowanych do klimatycznych trudów a jednocześnie dobrze
znających topografię terenu.
2. La Guerra Chiquita (Mała Wojna), była krótkim
zrywem między 1879 a 1880 rokiem, będącym konsekwencją braku akceptacji przez
część powstańców (na czele z Antonio Maceo) porozumienia z Zanjón, które nie
gwarantowało osiągnięcia celów wyznaczonych
sobie przez Republikę pod Bronią, czyli
uzyskania przez Kubę niepodległości i zniesienia niewolnictwa.
3. Wojna Niepodległościowa (La guerra de la Independencia)
przypadła na lata 1895-1898. Przywódcą politycznym i intelektualnym tego zrywu
stał się José Martí. Dzięki działaniom powstańców a także wojnie między USA i
Hiszpanią, Kuba uzyska w 1902 r. niepodległość, poprzedzoną jednak czteroletnią
okupacją Stanów Zjednoczonych.
Wszystkie trzy zrywy łączą
postacie, które w przyszłości staną się ikonami i symbolami, dla współczesnej
Kuby i Ameryki Łacińskiej, walk o niepodległość, do których odwołuje się
rewolucja kubańska 1959 roku, są to: Calixto Garcia, Carlos Manuel de Céspedes,
Máximo Gómez, Antonio Maceo, José Martí czy Karol Roloff-Mialowski.
Jednocześnie należy wskazać na trzy czynniki, które charakteryzują okres
oddzielający Wojnę Dziesięcioletnią od Wojny o Niepodległość z 1895 roku:
·
Powstanie i upadek Partido Autonomista (Partii
Autonomistycznej),
·
Utrata pozycji ekonomicznej Hiszpanii na Kubie
na rzecz USA,
·
Utworzenie i wzrost roli Partido
Revolucionario Cubano, partii założonej przez José Martí.
Wymienienie Partido Liberal Autonomista jest o tyle
ważne, gdyż pokazuje jakie tendencje ścierały się w owym czasie na Wyspie.
Powstanie tej partii było wyrazem chęci części społeczeństwa pozostania u boku
Hiszpanii, licząc na uzyskanie większej autonomii. Z biegiem lat, rosnąca w
siłę rzesza zwolenników niepodległości Kuby doprowadziła do jej upadku, w 1895
roku, kiedy w tym samym czasie umacniała swoją pozycję Rewolucyjna Partia Kuby
(Partido Revolucionario Cubano).
Organizacja José Martí była wyrazem dążeń niepodległościowych, a osoby które skupiły
się wokół niej były zarówno intelektualistami jak i wojskowymi. Głównym jej
celem było działanie na rzecz uzyskania przez Kubę niepodległości. Śmierć José
Martí doprowadziła jednak do osłabienia tendencji cywilnych w partii, na rzecz
militarnych rozwiązań, które po uzyskaniu niepodległości prowadziły do tarć i
walk o władzę, a pierwsi prezydenci Kuby wywodzili się z powstańczej armii Los
Mambises.
Słabnąca pozycja Hiszpanii wobec Kuby na płaszczyźnie
politycznej i gospodarczej, nie przyniosła jednak natychmiastowej niezależności
Wyspie. Miejsce hiszpańskiego imperium zajęły Stany Zjednoczone. Tocząca się od
1895 roku wojna nie była obojętna Amerykanom. Interesy gospodarcze a także
silna frakcja w USA opowiadająca się za aneksją Wyspy dawały temu wyraz. Rosła
również presja opinii publicznej, która domagała się uznania niepodległości
Kuby. Wpłynęły na to doniesienia prasowe, które opisywały okrucieństwa jakich
dopuszczały się wojska hiszpańskie wobec kubańskiej ludności cywilnej. Punktem
zwrotnym w niezdecydowanych działaniach USA wobec Kuby było zatonięcie
amerykańskiego okrętu wojennego Maine, który wpłynąwszy do hawańskiego
portu (celem ochrony interesów obywateli USA na wyspie) eksplodował 15 lutego
1898 roku. Amerykanie po szybkim śledztwie oskarżyli Hiszpanów o dokonanie
zamachu a społeczeństwo amerykańskie i media żądały zdecydowanych kroków, celem
wzięcia odwetu i pomszczenia ponad 200 ofiar tej tragedii. W konsekwencji USA
zdecydowały się na interwencję, wprowadzając w pierwszej kolejności całkowitą
blokadę wybrzeży wyspy a w kwietniu 1898 roku Hiszpania i USA ogłosiły, iż
znajdują się w stanie wojny, która zakończyła się jeszcze w tym samym roku
przegraną Korony.
Czteroletnia okupacja amerykańska Kuby, z pewnością pomogła
uporządkować sytuację administracyjną i gospodarczą wyspy po wyniszczających
wojnach, ale jednocześnie dała podstawy do głębokiego uzależnienia gospodarki i
polityki Wyspy od Stanów Zjednoczonych. Kuba wyszła z wojny całkowicie
zrujnowana. Między 1894 a 1898 rokiem jej ludność zmalała o prawie 200 tysięcy,
z 1.850 tysięcy osób do 1.689 tysięcy. 90% plantacji trzciny cukrowej zostało
zniszczonych a jej zbiory były o 75% niższe od tych z 1895 roku. Równocześnie
odnotowano utratę prawie 90% bydła, a przemysł tytoniowy w zasadzie przestał
istnieć.
Prowadzona przez Amerykanów polityka wobec wyspy
charakteryzowała się działaniami idącymi w kierunku higienizacji życia
społecznego, w przenośni i w rzeczywistości, na wzór własnych doświadczeń.
Przeprowadzono kampanie, zmierzające do podniesienia higieny wśród mieszkańców
i polepszenia warunków sanitarnych w miastach. Przeznaczono specjalne fundusze
na poprawę, zniszczonej działaniami wojennymi, infrastruktury.
W owym czasie znalazło swoje miejsce w społeczeństwie
kubańskim wiele protestanckich wyznań. Przeprowadzono również spis ludności, z
którego wynikało, że Kuba liczyła około 1,5 mln mieszkańców, z czego 200
tysięcy zamieszkiwało Hawanę. Ludność pochodzenia afrykańskiego stanowiła 32 %
społeczeństwa kubańskiego, w którym odnajdziemy w owym czasie wspaniałą mozaikę
kulturową od potomków osadników hiszpańskich z czasów konkwisty, przez świeżych
imigrantów przybyłych z Wysp Kanaryjskich i Półwyspu Iberyjskiego,
kontraktowych robotników z Chin, którzy w liczbie ponad 100 tysięcy przybyli w II
połowie XIX wieku na Kubę, ludności pochodzenia żydowskiego, Amerykanów z USA a
także, przedstawicieli innych narodowości europejskich.
Amerykanie mając również na względzie możliwość aneksji
Kuby, starali się umniejszyć znaczenie żołnierzy wyzwoleńczych oddziałów, które
rozwiązane zostały w kwietniu 1899 roku a każdemu zdemobilizowanemu wypłacono
75 USD rekompensaty. Konstruowanie sprawnej administracji, jako jeden z celów
nowego okupanta, wymagało przeprowadzenia wyborów przy wcześniejszym uporządkowaniu
prawa wyborczego. To przyznano jedynie mężczyznom powyżej 21 roku życia, którzy
spełniali jeden z wymienionych dalej warunków: być piśmiennym, posiadać majątek
równy 250 USD albo być weteranem armii powstańczej. W ten
sposób wykluczono kobiety oraz w znacznej mierze ludność kolorową. Pomimo tych
ograniczeń entuzjazm społeczeństwa był ogromny. W
1900 roku przeprowadzone zostały pierwsze wybory samorządowe, w których wygrali
nacjonaliści – Partido Nacional Cubano
a presja społeczna na Kubie jak i w USA doprowadziła, w tym samym roku, do
wyboru delegatów do Zgromadzenia Konstytucyjnego, które miało zająć się
stworzeniem nowej ustawy zasadniczej wzorowanej na północnoamerykańskiej oraz
formalnym określeniem relacji Kuba-USA. Ustalenie treści nowej konstytucji nie
było kłopotliwe, uchwalono ją 14 lutego 1901 roku, jednak wypracowanie treści
dokumentu określającego relacje ze Stanami Zjednoczonymi przyniosło burzę
sporów. Wśród 31 delgatów
reprezentujących 6 prowincji
Kuby byli zarówno zwolennicy niepodległości jak i aneksji. Równolegle do prac
na Kubie trwały podobne w Kongresie USA. Te ostatnie zakończyły się
zatwierdzeniem przez Kongres USA i Izbę Reprezentantów zapisów znanych jako
Poprawka Platta, która to po gorącej debacie została przyjęta również przez
Zgromadzenie Konstytucyjne Kuby. Pomimo ogromnego sprzeciwu panowało wśród
delegatów kubańskich ogólne przekonanie, parafrazując słowa Manuela Sanguily,
że "lepiej mieć republikę chronioną niż żadnej" (Mejor una
republica protegida o niguna republica).
Poprawka Platta, wprowadzona 28 maja 1901 roku do
Konstytucji Kuby składała się z następujących ośmiu artykułów:
1. rząd kubański nie zawrze jakiejkolwiek umowy z
obcymi mocarstwami, które narusz a lub będą zmierzały do naruszenia
niepodległości Kuby; nie dopuści innych mocarstw do nabycia w drodze
kolonizacji lub w inny sposób stanowienia lub sprawowania kontroli nad
jakąkolwiek częścią wyspy - dla celów wojskowych lub morskich;
2. rząd kubański nie zaciągnie długu publicznego
jeżeli na jego spłatę i na zapłatę odsetek od niego, zwykłe dochody, pozostałe
po pokryciu bieżących wydatków, okażą się niedostateczne;
3. rząd kubański wyraża zgodę aby Stany Zjednoczone
posiadały prawo interwencji w celu: zachowania niepodległości Kuby, utrzymania
rządu zdolnego zapewnić ochronę życia, własności i wolności indywidualnej
obywateli, wypełniania obowiązków, jakie nałożył na Stany Zjednoczone traktat
paryski, a które będą przyjęte i wykonane przez rząd kubański;
4. wszystkie akty prawne, przyjęte w czasie
administrowania Kuby przez Stany Zjednoczone, uznaje się za obowiązujące, a
wszystkie prawa nabyte legalnie na ich podstawie będą utrzymane i chronione;
5. rząd kubański wykona plany obecne i przyszłe,
wzajemnie uzgodnione, w sprawie podniesienia poziomu zdrowotności w miastach
wyspy, celem zapobieżenia ponawianiu się epidemii i chorób zakaźnych,
gwarantując w ten sposób ochronę ludności i handlu na Kubie, jak również
ochronę południowych portów Stanów Zjednoczonych i ich mieszkańców;
6. Isla de Pinos (Wyspa Sosen), o obszarze 2061 km2
, zostaje proponowanymi granicami konstytucyjnymi Kuby; tytuł własności
do niej będzie uregulowany w czasie późniejszym;
7. dla umożliwienia Stanom Zjednoczonym utrzymania
niepodległości Kuby i ochrony jej narodu, jak również dla własnej obrony, rząd
kubański sprzeda lub wydzierżawi temu państwu obszary na wyspie, potrzebne dla
stacji węglowych lub morskich, w miejscach określonych wspólnie z prezydentem
Stanów Zjednoczonych;
8. rząd kubański włączy te postanowienia do stałej
umowy ze Stanami Zjednoczonymi.
W skrócie można stwierdzić, że:
• Umożliwiała interwencję wojskową i polityczną USA na Kubie
celem "zachowania
niepodległości Kuby, utrzymania rządu zdolnego zapewnić ochronę życia, własności i wolności indywidualnej i wypełniania obowiązków wobec Kuby nałożonych na Stany Zjednoczone przez Traktat Paryski [z 10
grudnia 1898 roku, kończący wojnę między USA a Hiszpanią]";
• Umożliwiała wydzierżawienie
przez Stany Zjednoczone terenów pod bazy morskie lub stacje węglowe;
• Zabraniała Kubie zawierania z obcymi mocarstwami układów godzących w jej niepodległość.
W
rzeczywistości Stany Zjednoczone gwarantowały
sobie na następne dekady całkowitą kontrolę polityczną nad Wyspą, również
dzięki lokalizacji bazy wojskowej w Guantánamo, które to terytorium pozostało
pod kontrolą amerykańska do dnia dzisiejszego.
Następnym krokiem, który miał
ugruntować obecność USA na Kubie były wybory prezydenckie. Przeprowadzone w tym
samym roku dały zwycięstwo popieranemu przez USA Tomasowi Estradzie Palma,
uważanemu za zwolennika aneksji. Posiadający obywatelstwo amerykańskie Estrada
Palma, świetnie poruszał się w politycznej rzeczywistości tego kraju,
jednocześnie znał bardzo dobrze kubańską klasę polityczną a jego życiorys mógł
zaprzeczać przekonaniu USA o jego całkowitym oddaniu. W czasie Wojny
Dziesięcioletniej pełnił po śmierci Carlosa Manuela de Cespedesa funkcję
prezydenta República en Armas, był również silnym zwolennikiem cywilnej
drogi rozwoju politycznego Kuby i zminimalizowania roli wojska, które w wielu młodych
republikach latynoamerykańskich, w owym czasie, odgrywało zasadniczą rolę. Po
śmierci José Martí Estrada Palma zastąpił go na stanowisku przewodniczącego Partido
Revolucionario Cubano. Wybrany na prezydenta 31 grudnia 1901 roku, objął to
stanowisko wraz z ogłoszeniem niepodległości Kuby i przekazaniem władzy przez
USA dnia 20 maja 1902 roku. Máximo Gómez
- zwierzchnik kubańskich sił zbrojnych wojny 1895-98 - tak określił ten moment
jako "W końcu dotarliśmy! (Por fin hemos llegado!).
Dopiero w 1886 roku
dekretem królewskim Królowa Maria Cristina zniosła niewolnictwo na Kubie.
Domagał się obdarowania
ziemią weteranów wojny o niepodległość a nie rekompensaty pieniężnej;
Protestował przeciwko sprzedaży ziemi obcokrajowcom (obywatelom USA i
Hiszpanom)